|
Iz srpske štampe stigle svega godinu dana nakon objavljivanja Bednih ljudi, prvog romana Dostojevskog, vesti o ovom romanu i o velikoj pažnji koju je u Rusiji izazvao. Članak se pojavio u časopisu „Podunavka” 21. februara 1847. godine. Narednih nekoliko pomena o Dostojevskom u periodici odnosi se takođe na upoznavanje sa najnovijim delima ovog pisca, a zatim slede i vesti iz njegovog života (tamnovanje, porodični život, govor na Puškinovom grobu, putovanja, smrt i nekrolozi). Sa kulturološkog aspekta danas je za nas značajna vest koja je obkavljena u „Novinama srpskim” 1881. godine. Tada je objavljen program za polaganje ispita progesora srednjih škola u Kneževini Srbiji, odakle se vidi da je Dostojevski, zajedno sa Tolstojem i ostalim bitnim savremenim ruskim piscima već tada bio na spisku obavezne lektire. Od početka 20. veka počinju se u periodici objavljivati ozbiljniji kritički radovi o njegovom stvatalaštvu, analizirati izvođenja dramskih predstava po njegovim delima kod nas i u svetu i svestranije sagledavati značaj i uticaj ovog pisca na našu pisanu reč, svest i kulturu.
Za razliku od veoma ranog pomena o Dostojevskom u srpskoj periodici, prevođenje ovog pisca išlo je mnogo sporije. Po rečima Isidore Sekulić, jedne od najboljih srpskih kritičarki, naša publika još nije bila spremna da prihvati i razume težinu i složenost misli Dostojevskog. Prvi prevod bio je, ne slučajno, odlomak iz Piščevog dnevnika za 1877. godinu, izašao u časopisu „Srpska nezavisnost” 1881. godine. Odlomak se odnosio na Slovene tj. Srbe, kojima je inače pisac u ovom delu posvetio veliku pažnju. Od tog članka pa do početka 20. veka, objavljeno je u raznim časopisima širom Srbije („Zastava”, „Branik”, „Glas Crnogorca”, „Srbobran”, „Novi beogradski dnevnik”) preko trideset manjih ili većih tekstova ovog pisca (kraće priče iz Piščevog dnevnika: Krotka, San smešnog čoveka, Seljak Marej, Mali Hristov položajnik), i započeto štampanje gotovo svih većih dela u nastavcima (Zapisi iz mrtve kuće, Zločin i kazna, Idiot, Braća Karamazovi).
Do početka 20. veka u Srbiji je u zasebnim izdanjima štampano nekoliko manjih romana: Bedni ljudi u prevodu dr Jovana Maksimovića (1888), Poniženi i uvređeni (1897), pripovetka Bele noći (1898) i prva zbirka pripovedaka F. M. Dostojevskog u izdanju Biblioteke „Beogradskih novina” u pet delova. Mnoge pripovetke koje su ušle u ovaj izbor bile su štampane prvi put, dok su neke prvobitno štampane u periodičnim časopisima, u drugim prevodima.
Tek u ovom periodu stekli su se uslovi za intenzivno prevođenje velikih dela Dostojevskog kod Srba, a to govori da je tek tada srpska javnost dostigla zrelost koju je od nje zahtevalo delo ovog pisca. Nakon obavljivanja u nastavcima u srpskoj periodici, prvi roman kojije doživeo svoje samostalno izdanje u ovom periodu je „Zločin i kazna”(1914), u prevodu dr Jovana Maksimovića. U toku 1921. godine objavljeno je prvi put u zasebnim izdanjima pet značajnih dela: Jadnici, Idiot, Mlada žena, Njetočka Nezvanova i Večni muž. Zli dusi u 1922. godini imaju izdanja u dve različite izdavačke kuće, dok su Braća Karamazovi, nakon višestrukih pokušaja celovitog objavljivanja u periodici, tek 1923. godine prvi put objavljeni u celini, u zasebnom izdanju. Sva ostala, do tad neobjavljena dela u zasebom izdanju, izdata su prvi put u Izabranim delima Dostojevskog u trideset i pet tomova, 1933. godine. To su dela: Mladić, Kockar, Dvojnik, Zapisi iz podzemlja, Ujkin san, Selo Stepančikovo i Zapisi iz mrtve kuće.
Stvaralaštvo Dostojevskog, jednog od najvećih pisaca u istoriji književnosti, tema je izučavanja u celom svetu. Svi kulturni narodi, neki ranije neki kasnije, pokušali su da daju svoj doprinos u rasvetljavanju misterije ovog genija i njegovog stvaralaštva. Kod Srba gotovo da nije bilo ni jednog književnog poslenika, pisca, kritičara, teologa i filozofa koji nije pisao o Dostojevskom. Najbolji od njih (Marko Car, Jovan Skerlić, Isidora Sekulić, Marko Ristić, Veljko Petrović, Momčilo Nastasijević, Miloš Đurić, Velibor Gligorić, Nikolaj Velimirović, Justin Popović, Miroslav Babović, Ivo Andrić, Dragan Stojanović, Vitomir Vuletić i drugi) uspeli su da približe ovog pisca i njegovo delo srpskoj inteligenciji i kulturi i doprineli da do današnjeg dana on bude jedan od najčitanijih i najpoštovanijih stranih pisaca u Srbiji.
(Narodna odbrana, br.7, str.110, 1931)
Za dublji potres od knjige ne znam nego što mi ga je tokom čitanja izazivao ovaj čovek (jer on je pisac samo po tehničkoj nuždi, kao što je možda bio čovek samo po telesnoj), pa opet zastrepim i od same pomisli kad god mi o njemu valja kako bilo srediti svoju misao. (...) Suština Dostojevskog i jeste izgubiti se u njemu. (...) Sve se tu, i neprekidno, suštinom svojom premašuje. Živom suštinom, koja obelodanjujući se, razorava svaki pokušaj konture. Pitanje „stila" tu se i ne postavlja. (...) I nema sličnog primera, otkako se čovek pišući izražava, da su se gotovo bez ključa otključale tolike tajne. Čovek je tu istaknut u prvi plan. Date mu džinovske razmere.
Justin Popović, veliki srpski teolog, pisac i mislilac, početkom 20. veka svedoči da je Dostojevski ujedno njegov mučitelj i učitelj. Činjenica je da Dostojevski nema sledbenika u svetskoj literaturi, ali se njegov jak uticaj oseća kod mnogih stranih, pa i srpskih pisaca. Mnogi naši pisci realisti oformili su se pod uticajem ruske literature. Svetolik Ranković, začetnik realističkog romana, gradi svoje likove i atmosferu po uzoru na Dostojevskog. Bora Stanković usvaja neke koncepcije Dostojevskog i psihološko nijansiranje likova. Isidora Sekulić, Momčilo Nastasijević, Aleksandar Ilić, Milica Janković, Branimir Ćosić, Veljko Petrović, i Milica Kostić-Selem svojom poezijom ili prozom svedoče o uticaju koji je, manje u tematskom i umetničkom, koliko u misaonom smislu izvršio na njih ovaj veliki učitelj. Njegov humanizam, saosećanje prema poniženom, koncepcija stradanja, tragedija dobrote, svatanje sušine zločina, vera u istorijsku misiju Slovena – sve je to našlo odjeka kod pomenutih pisaca. Postoji u srpskoj književnosti i grupa pisaca kojima je sam Dostojevski poslužio kao literarni motiv. Zabeleženo je nekoliko pesama napisanih njemu u čast, kao i drama Volga, Volga – drama iz izbegličkog ruskog života Dušana S. Nikolajevića iz 1927. godine, u kojoj je glavni junak F. M. Dostojevski.
U buđenju interesovanja za Dostojevskog kod Srba veliku ulogu odigrala su srpska pozorišta. Veoma rano, s obzirom na dinamiku prevođenja njegovih dela, srpski književni kritičari i dramaturzi uočavaju njihov dramski potencijal. Dostojevski je na srpsku scenu zakoračio1907. godine, kada je u Narodnom pozorištu u Beogradu prvi put izvedena dramatizacija Zločina i kazne. Nakon nekoliko gostovanja Hudožestvenog teatra na scenama srpskih pozorišta sa izvanrednim izvođenjima Dostojevskog (1914, 1920, 1921 i 1924) i grupe MHAT-a sa predstavom Selo Stepančikovo (1925), do današnjeg dana gotovo da nema ozbiljnijeg pozorišta koje bar jednom godišnje nije u svoj repertoar uvrstilo neku premijeru po delima ovog velikana. Malo se za kog evropsog romansijera može reći da je toliki broj njegovih dela bio na pozorišnom repertoaru. Najčešće su u našim pozorištima izvođene dramatizacije Zločina i kazne, Idiota i Braće Karamazovih, dok su komedije (Ujkin san, Tuđa žena i muž pod krevetom) i kraće priče (Krotka, Domaćica, Nastasja Filipovna, Selo Stepančikovo) izvođene povremeno i time predstavljale možda čak i veći izazov i reditelju i publici.
Beogradski internacionalni teatarski festival (Bitef) jedan je od najznačajnijih srpskih pozorišnih festivala. Osnovan 1967. godine kao manifestacija od posebnog značaja za Beograd i Srbiju, ovaj festival kontinuirano održava, prati i podržava najnovije pozorišne trendove, uspešno spajajući eksperimantalne forme i klasična dostignuća. Osnivači festivala, Mira Trailović, Jovan Ćirilov i njihovi saradnici, trudili su se i uspevali da pažljivo prate najveća svetska pozorišna dostignuća i da ih predstave domaćoj publici. U okviru programa klasičnih dostignuća prikazane su u više navrata (1970, 1973, 1975, 1987, 1989, 1992, 2000 i 2002) savremene adaptacije dela Dostojevskog. Sa mnogo uspeha izvedene su sledeće predstave: Peterburška snoviđenja (SSSR), Dom moga oca (Danska), Ubistva, trijumf razuma (Kanada), Između mita i stvarnosti (Rusija), Zločin i kazna (Poljska), Zapisi iz podzemlja (Rusija), Zločin i kazna (Srbija), Braća Karamazovi (Srbija), Idiot (Ukrajina) i Zločin i kazna iza rešetaka (Mađarska).
Istočno pitanje sredinom 19. veka bilo je jedno od centralnih pitanja moderne evropske istorije i sudbinsko pitanje naroda Balkanskog poluostrva. Narodi jugoistoka Evrope, posebno Balkana, bili su na različite načine objekat sukoba velikih evropskih sila i Osmanlijske imperije. U tim istorijskim kovitlacima i lomovima našao se i srpski narod. Ovaj dramatični razvoj našeg istorijskog puta svestrano je sagledao jedan od najizrazitijih ruskih intelektualaca slavjanofilske orjentacije, Fjodor Mihajlovič Dostojevski. On je smatrao da je Istočno pitanje jedno od svetskih pitanja i vrlo jasno odredio poziciju i ulogu Rusije u njegovom rešavanju. Rešavanje Istočnog pitanja video je u oslobodilačkom ratu uz primenu nenasilnih metoda. Ideju da Rusija treba da se postavi kao predvodnica pravoslavlja i zaštitnica Slovena on će dosledno ospovoditi, razrađivati i obrazlagati u PIŠČEVOM DNEVNIKU. Šireći ideju o potrebi pomoći „slovenskoj braći”, ovaj veliki mislilac aktivno je doprinosio masovnom prijavljivanju i odlasku ruskih dobrovoljaca u Srbiju. U izdanju PIŠČEVOG DNEVNIKA za jul-avgust 1876. godine on piše o ruskim dobrovoljcima koji odlaze u Srbiju i tamo ginu za plemenitu stvar. Veliča ulogu generala Černjajeva, koji je došao u Srbiju, primio srpsko državljanstvo i postao komandant srpske Moravske vojske.
Knez Milan srpski i knez Nikola crnogorski, uzdajući se u Boga i svoja prava, krenuli su na sultana, i kada budu čitali ove redove, možda će se već znati o nekom značajnom sukobu, ili čao o odsudnoj bici. Sada će se rat odvijati brzo... Sloveni imaju velike nade. Srbija je izašla na bojno polje uzdajući se u svoju moć, ali, razume se, ona zna da njena sudbina konačno zavisi, i u celini, od Rusije, ona zna da samo Rusija može da je sačuva od propasti u slučaju velike nevolje.
(PIŠČEV DNEVNIK, jun 1876. godine)
U Moskvi je Slovenski komitet uputio energičan apel celoj Rusiji za prikupljanje pomoći našoj pobunjenoj braći, i prisustvovao je, u punom sastavu, uz učešće mnoštva naroda, svečanom molepstviju u hramu Srpskoga podvorja – molitvama da Bog podari pobedu srpskom i crnogorskom oružju.
(PIŠČEV DNEVNIK, jun 1876. godine)
Postoje dve Srbije – Srbija viših krugova, nestrpljiva i bez iskustva, koja još nije živela pravim životom i koja još nije pokazala svoju akciju, ali koja već strasno mašta o budućnosti ... Ali, uporedo sa tom „gornjom” Srbijom, koja tako žuri da živi životom političke nacije, postoji i ona narodna Srbija koja jedino Ruse smatra svojim izbaviocima, svojom braćom, ona ruskog cara gleda kao svoje sunce, ona voli Ruse i veruje im.
(PIŠČEV DNEVNIK, oktobar 1876. godine)
Taj najviši sloj Slovena, (Srbi) sa tako slavnom budućnošću, u svakom slučaju je veoma neobičan svet u političkom, građanskom, istorijskom i u svakom drugom mogućem pogledu.
(PIŠČEV DNEVNIK, februar 1877. godine)
U svetskoj kinematografiji postoje brojne ekranizacije dela Dostojevskog. Njegovi romani, upečatljivi likovi i njihove sudbine, pa čak i sam život piščev bili su predmet najrazličitijih tumačenja i adaptacija u filmskom mediju. U Srbiji nekolicina najboljih režisera stvara vredna filmska ostvarenja u slobodnoj inerpretaciji romana Dostojevskog, od kojih neki (Biće skoro propast sveta, film Aleksandra Petrovića, 1968) postaju kultni srpski filmovi. Reditelj Živojin Pavlović, najistaknutiji predstavnik tzv. Crnog talasa Jugoslovenskog filma, debituje sa filmom Neprijatelj (1965), u kojem se naslućuje interpretacija romana Dvojnik Dostojevskog. Dostojevskom se Pavlović vraća još jednom, filmom Dezerter iz 1992. godine. Dug iz Baden Badena je srpski igrani film iz 2000. godine. Režirao ga je Slobodan Ž. Jovanović, po istoimenoj drami Miodraga Đurđevića. Ovo je priča o životu Dostojevskog koju priča njegova supruga Ana, sada već starica od 73. godine. Ona priča o odnosu između njenog supruga i Ivana S. Turgenjeva, dva gorostasa, dve filozofije, dve suprotne vizije o budućnosti Rusije.
Lav Nikolajevič Tolstoj spada u one velike svetske pisce čija veličina nije mogla dugo ostati nepoznata drugim kulturnim i nacionalnim sredinama. U tom smislu, njegovo ime i stvaralaštvo vrlo rano dospevaju i u srpske kulturne krugove. Zapravo, Tolstoj je prvi među ruskim književnim velikanima kojeg je srpska javnost upoznala i za koga je bezmalo pola veka pokazivala jveće interesovanje od svih ruskih i evropskih pisaca.
Od prvog javljanja Tolstoja u književnosti, kad je u ruskom časopisu Savremenik 1852. godine objavljena njegova biografska povest DETINjSTVO, do prvog pomena o njemu u srpskoj javnosti prošlo je nepunih 15 godina. Ovaj period predstavlja srazmerno kratko vreme kada se uzme u obzir postojanje tada relativno spore i slabe komunikacije između ova dva naroda, a naročito velika geografska razdaljina između njih.
Na prvoj strani beogradskog lista Svetovid za 1867. godinu objavljena je novinska beleška o radu na romanu RAT I MIR ruskog pisca Lava Nikolajeviča Tolstoja. Nakon ovog prvog pomena, Tolstojev literarni rad i ličnost veoma brzo postaju opšepoznati srpskoj kulturnoj javnosti. Već krajem XIX veka prevedena su, popularisana i kritički istražena sva njegova dela. Isto tako, piščeva ličnost bila je višestrano proučena i predstavljena u svim oblicima stvaralačkog ispoljavanja − od umetničkih, beletrističkih, književno-kritičkih, političkih, filozofskih, religioznih, misaonih i ličnih nazora, ponašanja i učenja. Do sredine XX veka broj priloga o Tolstoju u srpskoj periodici dosegao je broj od 1 500 naslova. Nije bilo nijednog uglednog srpskog kritičara, biografa, publiciste i književnika koji nije izrekao svoj sud o velikom ruskom piscu ili mu posvetio ozbiljan kritički rad u nekom od uglednih srpskih časopisa (Svetovid, Danica, Srpski književni glasnik, Letopis Matice srpske, Otadžbina, Javor, Delo, Brankovo kolo, Zastava, Preodnica, Politika i drugi). Pored domaćih tekstova, naši časopisi objavljivali su sve značajne prevode kritika i tumačenja Tolstojevog dela, između ostalog studije Romena Rolana, M. G. Hofmana, Georga Brandesa i drugih.
Lav Nikolajevič Tolstoj bio je i ostao do danas jedan od najprevođenijih i najčitanijih pisaca kod Srba. Pre prvih prevoda, Tolstoj je među srpskim intelektualnim krugovima čitan i u originalu. Tome doprinosi činjenica da je u XIX veku ruski jezik bio neka vrsta drugog govornog jezika srpske inteligencije.
Prvi prevod Tolstoja na srpski jezik je pripovetka MEĆAVA, objavljena na naslovnoj strani novosadskog lista Danica 1868. godine. Ovo je ne samo prvi naš prevod Tolstoja već i jedan od prvih njegovih prevoda uopšte među slovenskim, pa čak i evropskim narodima. Srbe su u ovom poslu pretekli jedino Česi, koji su osam godina ranije (1860) preveli jednu Tolstojevu pripovetku.
Nakon objavljivanja još nekoliko manjih Tolstojevih pripovedaka, srpska javnost počela se upoznavati s velikim delima ovog pisca putem periodičnih časopisa. Do kraja XIX veka u Srbiji je bilo objavljeno ukupno 200 prevoda Tolstojevih dela, drugim rečima, sve što je pisac do tada napisao i objavio. Prema tome, čak i u pogledu objavljivanja Tolstoja Srbi stoje na drugom mestu, odmah iza Nemaca, a daleko ispred Francuza i Čeha.
Među brojnim Tolstojevim prevodiocima već tada se izdvojila nekolicina pojedinaca čiji se prevodi i danas smatraju najuspelijima i doživljavaju brojna ponovljena izdanja. Ti prevodioci bili su literarno najobrazovaniji i najsigurniji poznavaoci ruskog jezika i Tolstojevog dela. Među njima su književnici i pesnici – Milovan Glišić, Svetolik Ranković i Vojislav J. Ilić, ugledni književni poslenici i osnivači časopisa – Đorđe Popović Daničar, Jovan Maksimović, Okica Gluščević, Zorka Velimirović, Miloje Sretenović i Ljubica Anastasijević.
Do kraja XIX veka Srbi su na svome jeziku pročitali uglavnom sva do tada objavljena Tolstojeva kraća dela (pripovetke, priče, drame, rasprave, publicističke spise i slično). Časopis Danica već 1870. godine objavljuje pripovetku PORODIČNA SREĆA u 13 nastavaka, da bi sedam godina kasnije (1877) ista pripovetka doživela svoje zasebno izdanje u ediciji Biblioteke za ženski svet, sa izmenjenim naslovom SREĆA U BRAKU. To je ujedno i prva objavljena knjiga Lava N. Tolstoja kod Srba. Posebno je zanimljiv slučaj sa pripovetkom KRAJCEROVA SONATA. Njeno prevođenje usledilo je nepunu godinu dana nakon što je napisana, a štampana je, kao i u Rusiji, 1890. godine. Dok je u Rusiji odmah doživela zabranu ruske cenzure, dotle je u Srbiji štampana čak četiri puta (dva puta u novinama i dva puta kao zasebno izdanje).
Iako je većina velikih Tolstojevih romana već bila objavljena u Rusiji i poznata široj, pa i našoj javnosti, ni u Srbiji ni u okolnim slovenskim zemljama do kraja ovog perioda nisu se stekli odgovarajući uslovi za njihovo objavljivanje. U to vreme nije još bilo većih izdavačkih kuća koje bi bile spremne da štampaju tako obimna dela. Većina Tolstojevih romana prvobitno je bila štampana u periodici, u nastavcima, da bi tek nekoliko godina kasnije doživela svoja zasebna izdanja. Izlaženje romana VASKRSENjE trajalo je nepunu godinu dana, dok su ANU KARNjINU čitaoci pratili u nastavcima gotovo dve godine.
Zanimljiv je predlog srpske književnice i vrsnog književnog kritičara, Isidore Sekulić, o načinu prevođenja pojedinih Tolstojevih dela: ANU KARENjINU – taj čudesan vrhunac umetnosti koji se diže između dve teške krize Tolstojeva neverovanja u lepu umetnost – to delo bi, kao neku ogromnu građevinu, trebalo možda da prevodi čitav niz specijalista, počevši od onog koji dršće pred lepim konjem, pa do onog koji se uzbudi pred novorođenčetom.
Do Prvog svetskog rata u Srbiji su prevedena i štampana sva Tolstojeva dela, čak i ona koja pisac nije za života izdao. Jedini izuzetak su DJEČAŠTVO i MLADOST, koji su štampani tek 1920. godine, više od 50 godina od objavljivanja. Velike oscilacije u tempu prevođenja pojedinih Tolstojevih dela navode nas na zaključak da se u izboru dela kod nas u to vreme više vodilo računa o ukusu publike, nego o kvalitetu umetničkih dela. Tako su celovito izdanje RATA I MIRA Srbi dobili 1901. godine (u Rusiji je štampan 1869); prvo, skraćeno idanje romana VASKRSENjE 1899. godine (istovremeno sa ruskim), dok njegovo potpuno, od ruske cenzure neoštećeno izdanje dobijamo 1914. godine. Roman ANA KARENjINA štampan je prvi put kao zasebna knjiga 1910. godine (1878. godine u Rusiji). Godine 1933. pojavljuje se veliki izdavački poduhvat u izdanju Narodne prosvete: prvi put dobijamo Izabrana dela Lava Tolstoja u 30 knjiga.
Od prvih sustreta sa ovim piscem ni ruska, ni srpska kulturna javnost, pa ni oni koji su se bavili književnom kritikom nisu ostajali ravnodušni na njegovu umjetničku ozbiljnost i snagu talenta. Tolstoju se u Srbiji više od jednog veka ukazuje najozbiljnija pažnja od strane najvećih književnih poslenika: od Milovana Glišića, Jovana Skerlića, Jovana Maksimovića, Velibora Gligorića i Vojislava Bojovića, preko književnika Laze Lazarevića, Vojislava Ilića, Stanislava Vinavera, Isidore Sekulić i Ive Andrića, do savremenih kritičara Nikole Miloševića, Dragana Nedeljkovića, Vitomira Vuletića i Ljubiše Jeremića. Pored analize umetničkih ostvarenja ovog pisca, ništa manje pažnje nije pridavano ni njegovoj ličnosti i biografskim podacima.
Za Tolstojevo dramsko stvaralaštvo u Srbiji se počelo rano saznavati i brzo mu se ukazivati pažnja. Prvi spomen neke njegove drame objavio je novosadski list Pozorište još 1886. godine, što znači iste godine kada se za tu vrstu njegovog umetničkog rada javno saznalo i u Rusiji. Od tada je srpska pozorišna publika redovno saznavala za sva Tolstojeva dramska ostvarenja. Godine 1888. prevedena je na srpski njegova drama CARSTVO MRAKA. Ipak, prvo postavljanje Tolstoja na srpsku pozorišnu scenu usledilo je tek 1904. godine, kada je Narodno pozorište u Beogradu izvelo dramu CARSTVO MRAKA u pet činova, u novom, savremenom prevodu Jovana Maksimovića. Posle ove premijere Tolstojevo dramsko stvaralaštvo prihvatile su i ostale pozorišne scene, pre svega Srpsko narodno pozorište u Novom Sadu, Šabačko, Somborsko i druga ugledna pozorišta. Neposredno nakon prevođenja, Tolstojeve drame su stavljane na repertoar, da bi se do početka Drugog svetskog rata gotovo svake druge sezone izvodilo po neko njegovo delo. Najčešće je izvođeno VASKRSENjE (čak 8 postavki) zatim CARSTVO MRAKA i ŽIVI LEŠ (5) i ANA KARENjINA (4). Od 1946. godine najviše se izvodi predstava ŽIVI LEŠ, a primetne su i brojne inovacije u izboru i pristupu tekstovima – dramatizovanje RATA I MIRA, baletsko izvođenje ANE KARENjINE, te adaptacija PRIČE I KONjU za mjuzikl i lutkarsku predstavu za decu. Sredinom 2011. godine postavljena je na scenu Narodnog pozorišta u Beogradu predstava MISIS TOLSTOJ, koja prikazuje poslednju godinu života slavnog pisca i problematizuje njegov odnos sa suprugom.
Beogradski Internacionalni Teatarski Festival (Bitef) osnovan je 1967. godine sa ciljem da prati i podržava najnovije pozorišne tendencije. Vremenom je postao jedan od vodećih evropskih festivala. Prikazuje najhrabrije scenske eksperimenate koji vode ka razaranju dramske forme, ali istovremeno i značajna klasična ostvarenja i predstave tradicionalnog teatra. U novije vreme Bitef prikazuje nova i inovativna dostignuća svetskog 'mejnstrima', predstave postdramskog i neverbalnog scenskog izraza, kao i one realizovane uz pomoć novih tehnologija. U okviru programa klasičnih ostvarenja, na 38. Bitefu (2004) igrana je predstava RAT I MIR. Početak romana moskovskog teatra „Masterskaя P. Fomenko” u režiji Pjotra Fomenka, savremena adaptacija velikog Tolstojevog dela.
Nakon aneksije Bosne i Hercegovine 1908. godine, sedamnaestogodišnja Beograđanka Anđa Pertović, ćerka Dimitrija Mite Petrovića, narodnog poslanika i predsednika poreske uprave, i sestra čuvene slikarke Nadežde i pisca Rastka Petrovića, uputila je tri pisma Lavu Nikolajeviču Tolstoju sa namerom da privoli velikog pisca da se zauzme za Srbe i javno pruži podršku slovenskoj braći. Anđina pisma nisu ostala bez odgovora, čak su podstakla Tolstoja da napiše spis pod nazivom O prisajedinjenju Bosne i Hercegovine Austriji. Ovo delo, inače jedno od njegovih poslednjih, objavljeno je u Srbiji svega nekoliko meseci nakon ruskog izdanja. Knjiga počinje rečima: Jedna srpska žena obratila mi se pitanjem šta mislim o aneksiji Bosne i Hercegovine od strane Austrije, izvršenoj ovih dana. Ja sam joj ukratko odgovorio, ali onome ko bi se eventualno interesovao o tome, želim što jasnije i podrobnije mogu da izrazim svoje mišljenje o tom događaju. Po Tolstojevoj smrti, njegov doktor Dušan Makovicki poslao je Anđi veliku Tolstojevu fotografiju i više svezaka njegovih poslednjih tekstova, kao i nekoliko lovorovih listova s Tolstojevog groba. On 1911. godine dolazi u Beograd da lično upozna Anđu.
U nauci je dobro poznata činjenica da se osmi i poslednji deo romana ANA KARENjINA bazira na društveno-političkim pitanjima koja su bila aktuelna u trenutku pisanja ovog romana. Naime, vest o srpsko-turskim ratovima (1876-1879) i masovni odziv ruskih dobrovoljaca željnih da pomognu svojoj slovenskoj braći, našli su svoju književnu transpoziciju u ovom Tolstojevom romanu. Nekoliko puta u osmoj glavi junaci raspravljaju o srpskom ratu, navode kako u visokom društvu to postaje opšta tema i kako se narod divi junaštvu Srba i Crnogoraca. U IV i XV glavi osmog dela govori se o tome da grof Vronski, nakon Anine smrti, rešava da se priključi dobrovoljcima i povede sa sobom čitav eskadron vojske o svom trošku. Ovde se u romanu završava priča o grofu Vronskom. Srbi, međutim, zbog mnoštva podudarnosti, ali ne i konkretnih dokaza, neguju svoju verziju o tome šta se sa Vronskim desilo po dolasku u Srbiju.
U bici kod Adrovca (selo u centralnoj Srbiji) zaista je poginuo ruski dobrovoljac pukovnik Nikolaj Nikolajevič Rajevski, za kojeg Srbi veruju da je za života poslužio Tolstoju kao prototip grofu Vronskom. Rajevski je unuk proslavljenog generala Nikolaja Rajevskog, heroja Otadžbinskog rata 1812. godine (njegov legendarni ratnički podvig ovekovečio je Lav Tolstoj u romanu RAT I MIR). Rajevski u Srbiju dolazi 1876. godine i sa sobom dovodi veliki broj ruskih dobrovoljaca. Njegovo telo sahranjeno je u porti manastira Svetog Romana u Đunisu, a odatle je posle nekoliko dana preneto u Beograd. Petog septembra ispraćeno je uz velike počasti za Rusiju, posle opela u Sabornoj crkvi kome je prisustvovao kralj Milan. U Gornjem Adrovcu, na mestu gde je poginuo, podignuta je crkva Sveta Trojica, u narodu poznata kao šarena ili ruska crkva.
Lav N. Tolstoj i Sofija Andrejevna imali su 13 dece. Najstariji sin Sergej imao je sina Sergeja, koji je umro bez naslednika. Sledeće dete bila je ćerka Tatjana. Treće dete bio je sin ILIJA (umro je u Americi 1933. godine). On i njegovi muški potomci osnovna su nasledna linija Lava Tolstoja. Malo je poznato da je troje Ilijine dece sa porodicama živelo u emigraciji u Srbiji, u periodu od Oktobarske revolucije do 1945. godine.
ILIJA LjOVOVIČ imao je osmoro dece. Najstarije sinove Mihaila i Andreja odneo je vihor građanskog rata, dok su spasenje u našoj zemlji našli sinovi Ilija i Vladimir i ćerka Vera.
ILIJA ILjIČ je živeo u Beogradu. Napisao je 1957. godine Srpsko-hrvatsko-ruski rečnik, prvi takav rečnik izdat u Rusiji. Njegov sin Nikita, čuveni lingvista, slavista i akademik rođen je u Bršcu 1923, a umro u Moskvi 1996. godine. Nikitine ćerke, Marta i Ana, obe filolozi, rođene su i žive u Rusiji.
VLADIMIR ILjIČ je u Beogradu završio Poljoprivredni fakultet i kao agronom nastanio se u Novom Bečeju. Imao je dva sina, Olega (slikara) i Iliju (profesora MGU). Oleg ima Nataliju (akademski slikar) i Petra (žurnalista), a Ilija sinove Iliju i Vladimira. Vladimir Iljič danas je direktor zavičajne zbirke Jasna Poljana.
VERA ILjIČ pohađa Harkovski institut u Novom Bečeju, nakon čega se udaje u Novom Sadu i rađa sina Sergeja. Nakon razvoda seli se u Pariz, gde je izgradila veliku umetničku karijeru kao estradna umetnica (pod pseudonimom Vera Tol). Život je završila na Floridi.
U junu 2010. godine Društvo za očuvanje spomena na Ruse u Srbiji uspelo je da okupi u Beogradu oko 15 osnovnih i desetinu bočnih potomaka Tolstojevih koji su vezani za Srbiju, čime se u našoj kulturi dao veliki doprinos obeležavanju stogodišnjice smrti velikog pisca.
